Pse Burimi i Hapur Nuk e Rrok Thelbin e Software-it të Lirë

nga Richard Stallman

Kur e cilësojmë një software si “të lirë”, e kemi fjalën që ai respekton liritë thelbësore të përdoruesit: lirinë për ta xhiruar, studiuar, dhe rishpërndarë kopje të tij me ose pa ndryshime. Kjo është çështje lirie, jo çmimi, pra mendojeni si tek “fjala e lirë”, jo si te “birrë falas”.

Këto liri kanë rëndësi jetike. Ato janë thelbësore, jo thjesht për hir të përdoruesit individual, por për hir të shoqërisë si e tërë, pasi promovuojnë solidaritetin shoqëror – pra, ndarjen e gjërave me të tjerët dhe bashkëpunimin. Edhe më të rëndësishme bëhen teksa kultura dhe veprimtaritë tona të përditshme sa vijnë e bëhen më dixhitale. Në një botë tingujsh, figurash, dhe fjalësh dixhitale, software-i i lirë sa vjen e bëhet më thelbësor për lirinë në përgjithësi.

Dhjetëra miliona njerëz anembanë botës përdorin tani software të lirë; shkollat publike në disa rajone të Indisë dhe Spanjës tani u thonë nxënësve të përdorin sistemin e lirë operativ GNU/Linux. Megjithatë, shumica e këtyre përdoruesve nuk kanë dëgjuar kurrë rreth arsyeve etike për të cilat e krijuam këtë sistem dhe ngritëm bashkësinë e software-it të lirë, ngaqë sot, ky sistem dhe bashkësia, më shpesh shihen si të “burimit të hapur”, duke iu atribuuar një tjetër filozofi, tek e cila këto liri me zor përmenden.

Lëvizja e software-it të lirë ka dalë në mbrojtje të lirisë së përdoruesit që më 1983-shin. Më 1984-n filluam zhvillimin e sistemit operativ të lirë GNU, që të mund të shmangeshin sistemet operativë jo të lirë, të cilët u mohojnë përdoruesve këto liri. Gjatë viteve ’80, zhvilluam shumicën e përbërësve thelbësorë të sistemit dhe hartuam lejen GNU General Public License (GNU GPL) nën të cilën do të hidheshin në qarkullim – një leje e hartuar posaçërisht për mbrojtjen e lirisë për të gjithë përdoruesit e një programi.

Jo të gjithë përdoruesit dhe zhvilluesit e software-it të lirë u pajtuan me synimet e lëvizjes së software-it të lirë. Më 1998-n, një pjesë e bashkësisë së software-it të lirë doli veç dhe filloi fushatë në emër të “burimit të hapur”. Termi fillimisht u propozua për shmangien e një keqkuptimi të mundshëm të termit “software i lirë”, por shpejt filloi t’u përshoqërohej ideve filozofike mjaft të ndryshme nga ato të lëvizjes së software-it të lirë.

Disa nga përkrahësit e burimit të hapur e konsideronin termin si një “fushatë marketingu për software-in e lirë”, çka do të joshte drejtues biznesesh përmes nxjerrjes në pah të përfitimeve praktike, pa ngritur ndërkohë çështje të së mirës dhe të gabuarës për të cilat ata nuk do të donin t’ia dinin. Të tjerë përkrahës i hodhën kategorikisht poshtë vlerat etike dhe sociale të lëvizjes së software-it të lirë. Cilatdo qofshin pikëpamjet e tyre, kur trajtonin burimin e hapur, asnjë prej palëve as i përmendin, as mbronin këto vlera. Termi “burim i hapur” shpejt filloi të përshoqërohej me ide dhe argumente të bazuar vetëm në vlera praktike, të tilla si krijimi ose pasja e software-eve të fuqishëm, të qëndrueshëm. Prej asokohe, shumica e përkrahësve të burimit të hapur janë rreshtuar pas tij, dhe bëjnë të njëjtin përshoqërim.

Dy termat përshkruajnë pothuajse të njëjtën kategori software-i, por mbrojnë pikëpamje të bazuara thelbësisht mbi vlera të ndryshme. Burimi i hapur është një metodologji programimi; software-i i lirë është një lëvizje shoqërore. Për lëvizjen e software-it të lirë, software-i lirë është një imperativ etik, pasi vetëm software-i i lirë respekton lirinë e përdoruesve. Në kontrast me të, filozofia e burimit të hapur i sheh çështjet sipas optikës se si të bëhet software-i “më i mirë” – vetëm nga pikëpamja praktike. Sipas saj, software-et jo të lira janë një zgjidhje inferiore për një problem praktik të dhënë. Ndërsa për lëvizjen e software-it të lirë, software-i jo i lirë është një problem shoqëror, dhe zgjidhja është të reshtet përdorimi i tij dhe të kalohet te software-i i lirë.

“Software i lirë.” “Burim i hapur.” Nëse bëhet fjalë për të njëjtin program (ose pothuajse), ka rëndësi cilin emër përdorni? Po, ngaqë fjalë të ndryshme përcjellin ide të ndryshme. Edhe pse një program i lirë, me çfarëdo emri tjetër, sot do t’ju jepte po atë liri, forcimi i pozitave të lirisë në një rrugë të qëndrueshme varet mbi të gjitha nga të mësuarit e njerëzve të çmojnë lirinë. Nëse doni të ndihmoni për këtë, është thelbësore të flitet për “software të lirë.”

Ne të lëvizjes së software-it të lirë nuk e shohim kampin e burimit të hapur si një armik; armiku është software-i pronësor (jo i lirë) . Por duam që njerëzit ta dinë se ne jemi për lirinë, ndaj nuk e pranojmë të etiketohemi gabimisht si përkrahës të burimit të hapur.

Dallime Praktike mes Software-it të Lirë dhe Burimit të Hapur

Në praktikë, burimi i hapur mishëron një kriter paksa më të dobët se sa ato të software-it të lirë. Me aq sa di, krejt software-et e lirë mund të kualifikohen si me burim të hapur. Thuajse krejt software-et me burim të hapur janë software i lirë, por ka disa përjashtime. Së pari, disa licenca burimi të hapur janë shumë kufizuese, ndaj nuk kualifikohen dot si licenca të lira. Për fat, këto licenca i përdorin pak programe.

Së dyti, dhe ç’është më e rëndësishmja, shumë produkte që përmbajnë kompjutera (përfshi mjaft pajisje Android) shiten me programe të ekzekutueshme që rrjedhin prej kodi burim software-i të lirë, por pajisjet nuk i lejojnë përdoruesit të instalojë versione të modifikuara të këtyre të ekzekutueshmëve; vetëm një kompani e caktuar gëzon të drejtën t’i modifikojë ata. Këto pajisje i quajmë “tiranike”, dhe praktika është quajtur “tivoizim”, sipas produktit te i cili e vumë re për herë të parë. Këta të ekzekutueshëm nuk janë software i lirë edhe pse kodi i tyre burim është software i lirë. Kriteret e burimit të hapur këtu nuk shohin problem; ata merakosen vetëm për licencimin e kodit burim.

Moskuptime të Rëndomta të “Software-it të Lirë” dhe “Burimit të Hapur”

Termi “software i lirë” është pre e keqinterpretimeve: një kuptim i pasynuar prej nesh, “software që mund ta keni me çmim zero,” mund t’i jepet termit po njësoj si kuptimi i synuar prej nesh, “software që i jep përdoruesit disa liri.” Për këtë problem kujdesemi duke bërë publik përkufizimin e software-it të lirë, dhe duke thënë “Mendojeni si te ‘liria e fjalës,’ jo si te ‘birrë falas.’” Kjo zgjidhje nuk është e përsosur; nuk mund ta eliminojë plotësisht problemin. Do të ishte më mirë një term i saktë dhe jo i dykuptimtë, sikur kjo të mos paraqiste probleme të tjera.

Mjerisht, të gjitha alternativat në Anglisht kanë probleme të tyret. Kemi shqyrtuar mjaft nga sugjerimet e njerëzve, por asnjë nuk është kaq qartazi “i drejtë” saqë kalimi në të të qe ide e mirë. (Për shembull, në disa kontekste fjalët Frëngjisht dhe Spanjisht “libre” funksionojnë bukur, por njerëzit në Indi nuk e pranojnë fare këtë.) Cilido zëvendësim i propozuar për “software-in e lirë” ka ndonjë lloj problemi semantik – dhe kjo ndodh edhe me “software-in me burim të hapur.”

Përkufizimi zyrtar i “software-it me burim të hapur” (që është botuar nga Open Source Initiative dhe është shumë i gjatë për ta përfshirë këtu) është derivuar tërthorazi prej kriterit tonë të software-eve të lira. Nuk është i njëjti; është ca më dorëlëshuar në disa këndvështrime. Megjithatë, përkufizimi i tyre pajtohet me përkufizimin tonë në shumicën e rasteve.

Sido që të jetë, kuptimi i afërmendshëm për shprehjen “software me burim të hapur” – dhe ai që shumica e njerëzve duket se mendojnë që shpreh – është që “Mund t’i shihni kodin burim.” Ky kriter është shumë më i dobët se sa përkufizimi i software-it të lirë, shumë më i dobët gjithashtu se sa përkufizimi zyrtar i burimit të hapur. Me të përfshihen mjaft programe që nuk janë as të lirë dhe as me burim të hapur.

Ngaqë kuptimi i afërmendshëm për “burimin e hapur” nuk është kuptimi që mbrojtësit e tij kanë në mendje, përfundimi është që shumica e njerëzve të kenë keqkuptime të termit. Sipas Neal Stephenson-it, “Linux-i është software me ‘burim të hapur’ që do të thotë, thjesht, se cilido mund të ketë kopje të kartelave të kodit të tij burim.” Nuk mendoj se ka kërkuar me dashje të hidhte tej ose të vinte në diskutim përkufizimin zyrtar. Jam i mendimit që ai thjesht zbatoi konvencionet e Anglishtes për të nxjerrë një kuptim të termit. Shteti i Kansasit publikoi një përkufizim të ngjashëm: “Përdorni software me burim të hapur (OSS). OSS është software për të cilin kodi burim është i passhëm lirisht dhe publikisht, por marrëveshjet specifike për licencimin e tij variojnë lidhur me atë se ç’i lejohet dikujt të bëjë me atë kod.”

New York Times pati një artikull që e tepron me domethënien e termit duke ia referuar testimeve beta nga ana e përdoruesve – lejimi i pak përdoruesve që të vënë në provë një version paraprak të një programi dhe të japin përshtypje konfidenciale lidhur me të – çka programuesit e software-eve pronësore e kanë praktikuar prej dhjetëra vjetësh.

Përkrahësit e burimit të hapur përpiqen të merren me këtë çështje duke treguar me gisht përkufizimin e tyre zyrtar, por kjo rrugë ndreqjeje është më pak e efektshme për ta, se sa është për ne. Termi “software i lirë” ka dy domethënie natyrale, njëra është domethënia e synuar, ndaj dikush që e ka rrokur idenë “si te fjala e lirë, jo si te birrë falas” nuk do të gabojë sërish. Por termi “burim i hapur” ka vetëm një domethënie natyrale, që është e ndryshme prej domethënies së synuar prej përkrahësve të tij. Pra nuk ka një rrugë për të shpjeguar shkurtimisht dhe përligjur përkufizimin e tij zyrtar. Kjo e përkeqëson edhe më konfuzionin.

Një tjetër keqkuptim i “burimit të hapur” është ideja që me të nënkuptohet “mospërdorimi i lejes GNU GPL.” Ky priret të shoqërojë një tjetër keqkuptim sipas të cilit “software-i i lirë” do të thotë “software nën GPL-në.” Që të dyja janë gabim, sa kohë që GNU GPL-ja i plotëson kushtet për të qenë leje burimi të hapur dhe shumica e lejeve të burimit të hapur i plotësojnë kushtet për të qenë leje software-i të lirë. Ka mjaft licenca software-i të lirë përtej GNU GPL-së.

Termi “burim i hapur” është sforcuar më tej nga zbatimi i tij mbi veprimtari të tjera, të tilla si qeverisja, arsimi, shkenca, te të cilat nuk ka gjë të tillë si kodi burim, dhe ku kriteri lidhur me licencimin e software-eve thjesht nuk ka punë fare. E vetmja gjë e përbashkët që kanë këto veprimtari është se, në një farë mënyre, i ftojnë njerëzit të marrin pjesë në diçka. Ato e sforcojnë termin deri atje sa me të nënkuptohet vetëm “pjesëmarrës”.

Vlera të Ndryshme Mund të Shpien Në Përfundime të Ngjashme… Por Jo Gjithmonë

Grupet radikale të viteve ’60 kanë reputacionin e fraksionizmave: disa organizata u ndanë për shkak të mospajtimeve për hollësira strategjie, dhe dy grupet bij e trajtonin njëri-tjetrin si armiq, edhe pse kishin synime dhe vlera themelore të ngjashme. E djathta i dha shumë rëndësi kësaj dhe e përdori për të kritikuar krejt të majtën.

Ka gojë që përpiqen të njollosin lëvizjen për software të lirë duke e krahasuar mospajtimin tonë me burimin e hapur me mospajtimet e këtyre grupeve radikale. E shohin së prapthi. Ne nuk pajtohemi me kampin e burimit të hapur lidhur me synimet dhe vlerat themelore, por pikëpamjet e tyre dhe tonat shpien në shumë raste te e njëjta sjellje praktike – fjala vjen zhvillimi i software-eve të lirë.

Për pasojë, njerëz nga lëvizja e software-it të lirë shpesh punojnë bashkë me kampin e burimit të hapur në projekte praktike, të tilla si zhvillimi i software-eve. Të bie në sy që pikëpamje kaq të ndryshme filozofike mund të motivojnë kaq shpesh persona të ndryshëm të marrin pjesë në të njëjtat projekte. Sido qoftë, ka situata ku këto pikëpamje thelbësisht të ndryshme shpien në veprime shumë të ndryshme.

Ideja e burimit të hapur është që lejimi i përdoruesve të ndryshojnë dhe rishpërndajnë software-in do ta bëjë këtë më të fuqishëm dhe më të qëndrueshëm. Por kjo nuk është e garantuar. Zhvilluesit e software-eve pronësorë nuk janë medoemos të paaftë. Ka raste që ata prodhojnë programe që janë të fuqishëm dhe të qëndrueshëm, edhe pse ato nuk respektojnë lirinë e përdoruesve. Aktivistët e software-it të lirë dhe përkrahësit e burimit të hapur do të reagojnë në mënyra shumë të ndryshme ndaj këtij fakti.

Një përkrahës puro i burimit të hapur, një që nuk është fare i ndikuar nga idealet e software-it të lirë, do të thoshte, “Çuditem që qetë në gjendje ta bëni programin të punojë kaq mirë pa përdorur modelin tonë të zhvillimit, por ja që e bëtë. Si mund të kem një kopje?” Ky qëndrim do të shpërblejë skema që heqin liri, duke shpënë te humbja e saj.

Aktivisti i software-it të lirë do të thoshte, “Programi juaj është shumë tërheqës, por unë çmoj më tepër lirinë. Ndaj nuk e pranoj programin tuaj. Në vend të tij do të përkrah një projekt për zhvillimin e një zëvendësimi të lirë për të.” Nëse çmojmë lirinë tonë, mund të veprojmë për ta pasur dhe mbrojtur atë.

Software-i i Fuqishëm, i Qëndrueshëm Mund të Jetë i Keq

Ideja se duam që software-i të jetë i fuqishëm dhe i qëndrueshëm vjen prej supozimit se software-i është hartuar për t’u shërbyes përdoruesve të tyre. Nëse është i fuqishëm dhe i qëndrueshëm, kjo do të thotë që u shërben më mirë atyre.

Por mund të thuhet që software-i u shërben përdoruesve vetëm nëse respekton lirinë e tyre. Po kur software-i është hartuar për t’u hedhur vargonj përdoruesve të tij? Në këtë rast të qenët i fuqishëm do të thotë që vargonjtë janë më shtrëngues, dhe të qenët i qëndrueshëm do të thotë që është më e vështirë për t’i hequr këta vargonj. Veçori keqdashëse, të tilla si spiunimi i përdoruesve, kufizimi i përdoruesve, dyer të pasme, dhe përmirësime të detyrueshme janë të rëndomta në software-et pronësore, dhe disa përkrahës të burimit të hapur duan t’i sendërtojnë ato në programe me burim të hapur.

Nën trysninë e kompanive të filmit dhe regjistrimit të muzikës, software-et për përdorim nga individët po hartohen gjithnjë e më shumë për t’i kufizuar ata. Kjo veçori dashakeqe njihet si Administrim Dixhital i Kufizimeve (DRM – Digital Restrictions Management) (shihni DefectiveByDesign.org) dhe është krejt e kundërta e frymës së lirisë që software-i i lirë synon të ofrojë. Dhe jo vetëm e frymës: ngaqë synimi i DRM-së është të shkelë me këmbë lirinë tuaj, zhvilluesit e DRM-së përpiqen t’jua bëjnë të vështirë, të pamundur, ose madje edhe të paligjshme ndryshimin e software-it që sendërton në praktikë DRM-në.

Megjithatë disa përkrahës të burimit të hapur kanë propozuar software “DRM me burim të hapur”. Ideja e tyre është që, duke bërë publik kodin burim të programeve të hartuara për të kufizuar hyrjen tuaj në media të koduara dhe duke u lejuar të tjerëve ta ndryshojnë atë, do të prodhonin software më të fuqishëm dhe më të qëndrueshëm për kufizimin e përdoruesve si ju. Software-i mandej do të dërgohej për ju te pajisje që nuk ju lejojnë ta ndryshoni.

Ky software mund të jetë me burim të hapur dhe të përdorë modelin e zhvillimit me burim të hapur, por nuk ka për të qenë software i lirë, sa kohë që nuk do të respektojë lirinë e përdoruesve që e xhirojnë faktikisht atë. Nëse modeli i zhvillimit me burim të hapur ia del ta bëjë këtë software më të fuqishëm dhe më të qëndrueshëm për kufizimin tuaj, kjo do ta bënte edhe më të keq.

Frikë nga Liria

Motivacioni fillestar kryesor i atyre që e nxorën kampin e burimit të hapur më vete prej lëvizjes së software-it të lirë qe se idetë etike të “software-it të lirë” i vinin në siklet disa njerëz. Kjo është e vërtetë: ngritja e çështjeve etike si liria, përgjegjësive kundrejt volisë, do të thotë t’u kërkosh njerëzve të mendojnë për gjëra që ata mund të parapëlqejnë t’i shpërfillin, fjala vjen a është etike apo jo sjellja e tyre. Kjo mund të shkaktojë parehati, dhe disa njerëz thjesht mund ta mbyllin mendjen për gjëra të tilla. Por kjo nuk do të thotë që ne do të duhej të reshtnim së foluri për këto probleme.

E megjithatë kjo është ajo çka drejtuesit e burimit të hapur vendosën të bënin. U doli se duke heshtur rreth etikës dhe lirisë, dhe duke folur vetëm për përfitimet e menjëhershme praktike të disa software-eve të lira, mund të ishin në gjendje ta “shisnin” software-in më me efekt te disa përdorues, veçanërisht bizneset.

Kjo rrugë ka dalë me efektshmëri, brenda logjikës së vet. Retorika e burimit të hapur ka bindur mjaft biznese dhe individë të përdorin, madje edhe të zhvillojnë, software të lirë, çka e ka zgjeruar bashkësinë tonë – por vetëm në nivel sipërfaqësor, praktik. Filozofia e burimit të hapur, me vlerat e veta pastërtisht praktike, e pengon të kuptuarit e ideve më të thella të software-it të lirë; sjell mjaft vetë te bashkësia jonë, por nuk u mëson atyre si ta mbrojnë atë. Kjo është gjë e mirë, për aq sa bën, por nuk mjafton për ta bërë lirinë të sigurt. Tërheqja e përdoruesve drejt software-it të lirë është vetëm një pjesë e rrugës për t’i bërë mbrojtës të lirisë së tyre.

Herët a vonë këta përdorues do t’i ftojnë të rikthehen te software-i pronësor, për disa avantazhe praktike. Për të ofruar një tundim të tillë, punojnë kompani të panumërta, disa duke ofruar kopje gratis. Pse do të duhej që përdoruesit të mos i pranonin? Ah, vetëm po t’u kenë mësuar të çmojnë lirinë që u jep software-i i lirë, të çmojnë lirinë në vetvete, në vend se volitë teknike dhe praktike të një software-i të lirë specifik, atëherë po. Për përhapjen e kësaj ideje, na duhet të flasim për lirinë. Deri në një farë shkalle, rruga “mos fol” karshi biznesit mund të jetë e dobishëm për bashkësinë, por është e rrezikshme nëse bëhet aq e rëndomtë, sa dashuria për lirinë të vijë e të duket si diçka ekscentrike.

Kjo gjendje e rrezikshme është saktësisht ajo që kemi. Shumica e personave të përfshirë me software-in e lirë, veçanërisht shpërndarësit e tij, flasin pak për lirinë – zakonisht ngaqë kërkojnë të jenë “më të pranueshëm nga bizneset.” Thuajse krejt shpërndarjet e sistemit operativ GNU/Linux i shtojnë paketa pronësore sistemit bazë të lirë, dhe i ftojnë përdoruesit ta shohin këtë si një avantazh, në vend se një cen.

Software-et shtesë pronësorë dhe shpërndarjet GNU/Linux pjesërisht jo të lira gjejnë tokë pjellore ngaqë shumica e bashkësisë sonë nuk këmbëngul te liria në software-in e vet. Kjo nuk është rastësi. Shumica e përdoruesve të GNU/Linux-it u njohën fillimisht me sistemin përmes diskutimeve të “burimit të hapur”, në të cilin nuk përmendet se liria është një nga synimet. Praktikat që nuk përkrahin lirinë dhe fjalët që nuk thonë gjë për lirinë ecin paralel, duke nxitur njëra-tjetrën. Për ta kapërcyer këtë prirje, na duhet të flasim më tepër për lirinë, jo më pak.

Përfundim

Ndërkohë që mbrojtësit e burimit të hapur afrojnë përdorues të rinj te bashkësia jonë, ne veprimtarët e software-it të lirë duhet t’i vëmë supet barrës për tërheqjen e vëmendjes së tyre te çështja e lirisë. Na duhet të themi, “Është software i lirë dhe ju jep liri!” – më shpesh dhe më fort se kurrë. Çdo herë që thoni “software i lirë” në vend të “burim i hapur,” ndihmoni fushatën tonë.

Shënime:

Artikulli i Joe Barr-it, “Live and let license”, jep këndvështrimin e tij për këtë çështje.

Artikulli mbi motivimin e programuesve të software-it të lirë, nga Lakhan dhe Wolf thotë se një pjesë e konsiderueshme motivohen nga pikëpamja e tyre që software-i do të duhej të ishte i lirë. Kjo përkundër faktit që në vëzhgim u morën zhvillues nga SourceForge, një site që nuk e përkrah pikëpamjen se kjo është një çështje etike.

Ky është përkthim i një faqeje në Anglisht në origjinal.

Kjo faqe mund të përdoret sipas një lejeje Creative Commons Attribution-NoDerivs 3.0 United States License.

Shpërndajeni me Mënyra të Tjera: